Kwaśny papier – określenie papieru, do produkcji którego wykorzystuje się substancje o charakterze kwasowym. Papier tego typu, stosowany powszechnie od połowy XIX wieku, w krótkim czasie żółknie i staje się wyjątkowo kruchy, co powoduje ogromne straty w zbiorach bibliotecznych i archiwalnych.
Przyczyny degradacji papieru
Degradacja papieru to proces powolny, jednak ulega on znacznemu przyspieszeniu w środowisku kwaśnym. W połowie XIX wieku upowszechniła się metoda produkcji papieru, w której do masy papierniczej dodawano klej żywiczno-ałunowy. Pozostający wówczas w papierze siarczan glinu tworzył w reakcji z wodą kwasy katalizujące rozpad celulozy. W procesie tym łańcuchy celulozy skracają się, przez co zmniejsza się odporność papieru na rozrywanie, a jednocześnie wzrasta usieciowienie ich struktury – papier wówczas sztywnieje i staje się łamliwy. Rozpad łańcuchów celulozy prowadzi do stopniowego pogarszania się stanu papieru, a w końcu do jego całkowitej degradacji.
Zakwaszanie papieru przyspieszają też czynniki zewnętrzne, zwłaszcza obecne w zanieczyszczonym powietrzu tlenki azotu i siarki.
Konsekwencje dla polskiej kultury
Proces samodegradacji papieru przysparza wyjątkowych trudności w zabezpieczaniu zbiorów archiwów i bibliotek. Analiza księgozbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Książnicy Cieszyńskiej, Akademii Górniczo-Hutniczej i Politechniki Krakowskiej dowiodła, że aż 90% zasobów wydanych do połowy lat 90. XX wieku ma wszystkie cechy kwaśnego papieru. Okazało się więc, że instytucje te, powołane do opieki nad dziedzictwem przeszłości, nie są w stanie skutecznie realizować swej misji.
Choć degradacji papieru nie da się cofnąć (można ją tylko zatrzymać), szczególnie ważną formą konserwacji zbiorów jest ich odkwaszanie. Niestety, z uwagi na ograniczenia wydajności stosowanych technologii i szybkie tempo degradacji papieru nie uda się uratować wszystkich dokumentów z XIX i XX wieku. W polityce masowego odkwaszania konieczne wydaje się ustalenie takich kryteriów wyboru zagrożonych dokumentów, które pozwolą przetrwać najważniejszym i najbardziej wartościowym świadectwom kultury. Ponadto dla ochrony zbiorów papierowych bardzo ważne są ich digitalizacja i mikrofilmowanie oraz zapewnienie odpowiednich warunków ich udostępniania i przechowywania (np. stosowanie bezkwasowych teczek archiwalnych, które zabezpieczają przed szkodliwym wpływem środowiska).
Odkwaszanie papieru
Odkwaszanie wydawnictw papierowych przeprowadza się w Polsce w ramach Wieloletniego Programu Rządowego „Kwaśny papier”. Do tego celu wybrano amerykańską technologię Bookkeeper, w której czynnikiem odkwaszającym jest drobnokrystaliczny tlenek magnezu, a jego nośnikiem organiczna ciecz perfluoroheptan, obojętna dla atramentów, farb i barwników. Technologia Bookkeeper jest bezpieczna dla środowiska i pozwala na pełną regenerację perfluoroheptanu.
Książki są zanurzane w odkwaszającej cieczy i delikatnie poruszane, dzięki czemu tlenek magnezu wnika w strukturę papieru. Odkwaszanie odbywa się w komorach pionowych i poziomych. Pierwsze z nich służą książkom o typowych rozmiarach, drugie przeznaczono dla obiektów dużych lub ciężkich, takich jak czasopisma czy archiwalia. System uzupełnia zestaw do ręcznego odkwaszania kart szczególnie osłabionych.
Pierwszą w Polsce halą technologiczną z instalacjami do masowego odkwaszania papieru druków i rękopisów w postaci woluminów oprawnych i luźnych kart jest uruchomiona w 2005 roku Klinika Papieru Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Roczna wydajność jej instalacji wynosi około 35 ton materiałów bibliotecznych. Druga instalacja typu Bookkeeper działa od 2007 roku w Bibliotece Narodowej, a jej wydajność szacuje się na 50 ton materiałów bibliotecznych rocznie.
Uruchamiając instalacje odkwaszające zbiory dwóch bibliotek narodowych, Polska dołączyła do wiodących ośrodków masowego odkwaszania książek na świecie.
Papier bezkwasowy
W ostatnich latach książki w większości drukuje się na papierze bezkwasowym, którego właściwości określa norma ISO 9706. Stosowanie papieru trwałego, o cechach gwarantujących długi czas jego użytkowania, powinno stać się zasadą, zwłaszcza w odniesieniu do dokumentów cennych, będących częścią dziedzictwa kulturowego, chronionego i przechowywanego dla przyszłych pokoleń.
